Zasavica

Zbog pogibije dvadesetjednog nemačkog vojnika, koji su 2. oktobra upali u partizansku zasedu na putu Topola - Kragujevac, dva dana kasnije, glavnokomandujući nemački general Beme, naredio je da se strelja 2.100 zatvorenika iz koncentracionih logora u Šapcu i Beogradu.

11. oktobra, iz lagera u na Savi izvedeno je 805 Jevreja i Roma. Oni su u Klenku potrpani u vagone. Vozom su otpremljeni u Sremsku Mitrovicu, a odatle u Zasavicu, gde ih je čekalo 150 vojnika Kaznene ekspedicije.

Streljanje je obavljeno 12. i 13. oktobra.

Ispred rake bili su pobodeni kočići visine pola metra. Žrtve su stajale tako da je svakoj kočić bio između nogu. Licem su bile okrenuti ka raci. Na svakog Jevrejina i Roma pucala su dva vojnika, koji su od žrtava bili udaljeni deset metara. Jedan je gađao u glavu, drugi u leđa.

Odmah po streljanju jedne grupe, pritrčavali su grobari, seljaci iz okoline Šapca, i ubijene bacali u raku. Po naređenju Nemaca mrtvima su skidali prstenje s ruku i kleštima vadili zlatne zube. Ako nije moglo tako, onda su vojnici kundacima i cokulama odvaljivali vilice.

Posle rata, 12. juna 1945. godine otpočela je ekshumacija u selu Zasavica. Lekarska komisija utvrdila je da su sve žrtve ubijene vatrenim oružjem iz neposredne blizine i potom bačene u grobnicu dužine 202 metra, širine 2,5 i dubine 1,6 metara. Prilikom iskopavanja pronađena su 832 muška i dva ženska tela. Romske porodice prepoznale su 61 leš, preuzeli ih i sahranili u mestima stanovanja. Ostali streljani pokopani su u zajedničkoj grobnici, u blizini puta Mačvanska Mitrovica – Zasavica.

Druga ekshumacija obavljena je 1959. godine, kada su zemni ostaci ubijenih preneti na Jevrejsko groblje u Beogradu, gde i danas počivaju.

Jarak

U pripremi

Šicara

Osuđenici na smrt u šabačkim logorima najčešće su streljani rano ujutro, u ataru sela Klenak - u šumi Šicara ili na Grabovačkom drumu. Grupa za likvidaciju brojala je stotinak ljudi, odvođenih često samo u gaćama i košulji, ruku vezanih žicom. Oko njih bila je straža. Na začelju kolone išli su grobari s lopatama i nemački automobil, u kojem je bio oficir.

Klenčanin Georgije Nikolić, kao dečak čuvao je svinje na Šicari. Nekoliko puta gledao je pogubljenja. Seća se da su bila postavljena dva mitraljeza, da su ispred rake stajale grupe od desetak osoba i da se sve prilično brzo završavalo. Potom je oficir pucao žrtvama u glavu a onda su ih grobari bacali u jamu.

Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih saradnika, započela je 15. oktobra 1945. godine otkopavanje četiri masovne grobnice na Šicari. Izvađeno je 580 muških i 6 ženskih tela. Žrtve su bile različitog uzrasta a najmlađa je bila devojčica stara 7 ili 8 godina. U jednoj grobnici prepoznat je leš narodnog heroja Vere Blagojević, sa polomljenom desnom rukom, koja je visila o povezu. Identifikovana tela predata su porodicama. Ostale žrtve sahranjene su u zajedničkoj grobnici na Partizanskom groblju u Šapcu.

Boračke oganizacije Šapca i Rume, podigle su 18. maja 1969. godine spomenik borcima Mačvanskog i drugih partizanskih odreda, streljanim na obodu šume Šicara.

Grabovački drum

Komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, 17. oktobra 1945. godine, pristupila je otkopavanju tri masovne grobnice, koje se nalaze na putu Klenak-Grabovci, na tzv. Grabovačkom drumu.

Žrtve koje su tu ubijene i sahranjene, takođe su dovedene iz logora u Šapcu.

U prvoj grobnici, dugačkoj devet metara, nađeno je 146 leševa; u drugoj, dužine dvadeset metara, 408, i u trećoj, dugačkoj sedam metara, iskopana su 73 leša, od kojih jedan ženski.

Benska bara

29. septembra 1941, dok su muškarci iz Šapca bili u logoru u Jarku, na prostoru od Tržnice do gradskog parka, postrojeno je više hiljada seljaka iz Mačve, razvrstanih po mestu stanovanja. Zarobila ih je 342. pešadijska divizija (tkz. Kaznena ekspedicija), da svojim životima, u odnosu „sto za jednog“, plate za svakog ubijenog ili ranjenog pripadnika Vermahta, tokom borbi u Šapcu i okolini.

Sve je bilo spremno za vešto režiranu predstavu, posle koje je usledilo masovno streljanje na nekoliko lokacija u Benskoj Bari: između uplašenih seljaka šetali su folksdojčeri Šulc, Fike, Kranc i drugi. Oni su puno toga znali o meštanima Šapca i okoline. Odmah su izdvajali one za koje su sigurni da su učestvovali u ustanku. Posle su pozivali ostale borce da se sami jave - obećavaju im amnestiju. Obično se niko nije javljao, pa su iz vrste izvođeni predsednik opštine i najbogatiji seljaci, sa naređenjem da dobro pogledaju sve prisutne i pokažu ko je učestvovao u borbama. Situacija je bila dramatična. U mrtvoj tišini, ljudi su stajali pognutih glava, očekujući da ih komšija, rođak ili prijatelj izda.

Čim bi nakupili poveću grupu seljaka, nemački vojnici bi ih prevodili preko ulice, u Bensku Baru, gde su na nekoliko lokacija bile iskopane rake i tamo ih streljali.

Stevan Tairović, kovač sa Kamička, sa grupom od dvadesetak Šapčana, bio je određen da zakopava streljane Mačvane. Posle rata, pred Komisijom za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, dao je izjavu: „Seljaci su bili okrenuti leđima. Čim bi plotun bio ispaljen i dovršeno ubijanje onih koji su davali znake života, mi smo trčali do streljanih i bacali ih u rake. Kasnije sam čuo da smo sahranili preko 800 leševa.“

Posle rata, 6. juna 1945. godine započeta je eksumacija masovnih grobnica u Benskoj Bari. Leševi su nađeni u neredu i u raznim položajima. Lekari-veštaci dr Borisav Prita i dr Nikola Milanović, utvrdili su da su žrtve pobijene vatrenim oružjem iz neposredne blizine, metkom u potiljak i grudi, da su sve muškog pola, osim dve ženskog, a pronađeno je i dete starosti 6 ili 7 godina. Prepoznati leševi predati su porodicama a ostali su sahranjeni u zajedničku grobnicu.

Na mestu jedne od masovnih grobnica, 2015. godine, gradska vlast Šapca podigla je spomen-obeležje, s natpisom: „Žrtvama u Drugom svetskom ratu“.

Logor na Senjaku

LOGOR NA SENJAKU, Durchgangslager Šabac, poznat i kao Šabački lager, formiran je 30. septembra 1941. Kasarna bivše jugoslovenske vojske pretvorena je u prolazni, privremeni koncentracioni logor. Uprava se nalazila u nemačkim rukama. Prvi zatvorenici bili su Šapčani vraćeni s „Krvavog marša“ u Jarak. Nekoliko dana kasnije u lager su pristigli i žitelji Pocerine i Mačve, zarobljeni od vojnika 342. divizije Vermahta - Kaznene ekspedicije.

Od 30. septembra, pa do kraja 1941. godine, kroz šabački logor prošlo je više od 22000 ljudi.

Nad zatočenim građanima sprovođena je fizička i psihička tortura od strane Gestapoa, Specijalne policije i pripadnika pokreta „Zbor“.

U zgradi komande logora postojale su zatvorske sobe sa brojevima 1, 2 i 3. U sobi broj 2 boravila su lica pod istragom. Po završetku isleđivanja, zatvorenici su premeštani u sobu 3 - iz koje se izlazilo na slobodu, ili u sobu broj 1 – ako su određeni za streljanje.

Najčešče, streljanja su vršena u šumi Šicara, u sremskom selu Klenak ali jedan broj zatočenika ubijen je i u krugu kasarne, što je utvrđeno po završetku rata.

30. marta 1945. izvršena je eksumacija žrtava u krugu kasarne na Senjaku. Prema izveštaju Okružnog povereništva u Šapcu, otkopano je šest grobnica i pronađeno 178 tela. Pretpostavlja se da je žrtava puno više ali bilo je nemoguće pretražiti ceo kasarski plac, površine pedeset hektara a pritom grobnice su bile vešto zamaskirane od strane nemačke vojske.

Jevrejsko groblje

Šabačko Jevrejsko groblje osnovano je tokom prve polovine XIX veka.

Poslednja sahrana obavljena je krajem decembra 1941. godine, kada je u Jevrejskom logoru na Savi, od upale pluća, preminula šesnaestogodišnja Rahela, kći poslednjeg šabačkog rabina Nisima Adižesa.

U toku Drugog svetskog rata okupator je ovo groblje ponudio na prodaju, po ceni od 30.000 dinara. Do toga nije došlo jer su potencijalni kupci odustali, plašeći se prokletstva. Zna se da je jedan folksdojčer, kamenorezac iz Srema, najvrednije spomenike skinuo i iskoristio ih za svoje poslovne potrebe.

Anketna komisija Okružnog povereništva za utvrđivanje zločina okupatora u Šapcu, na dan 30. marta 1945. godine, na lokaciji “Jevrejsko groblje”, izvršila je iskopavanje masovne grobnice. U njoj su pronađena tela 32 osobe, koje su vojnici Kaznene ekspedicije, 1941. godine ubili u Šapcu. Patolozi su utvrdili da su sve žrtve ubijene vatrenim oružjem a kod većine je bila razmrskana lobanja. Nijedan leš nije mogao biti prepoznat, pa su sahranjeni u zajedničku grobnicu, na Donjošorskom groblju.

Mihajlovac

U pripremi

Logor na Savi

U pripremi

Narodna banka

Za odmazdu, zbog nekoliko partizanskih akcija u Mačvi, u noći 20/21. avgust 1941. godine, od strane nemačke vojske, u Šapcu su uhapšeni: dr Borislav Bora Tirić, pedijatar, dr Alfred Bata Koen, dermatolog, Rista Ukropina, trgovac, Milutin Vojnović, bravar i Milivoje Jovanović, krojač. Oni su sa još pet talaca iz Bogatića, dan ranije sprovedenih u Šabac, streljani iste noći, u centru grada. Naredbu za streljanje izdao je zamenik komandanta Kvasni.

Njihova mrtva tela ležala su na ulici do 10 sati sutradan, kada su ih Jevreji-izbeglice zatočeni u logoru na Savi, obesili na električne i telefonske stubove na centru.

„Oko 5 časova popodne skidoše i potrpaše te ubijene ljude na opštinska zaprežna kola i nabacane jedno na drugog, odneše na Donjošorsko groblje.“ (Iz Dnevnika prote Gliše Babovića)

U znak sećanja na ovaj tragični događaj, građani Šapca su 18. avgusta 1951. godine, postavili spomen ploču na zgradi Narodne banke.

Sinagoga

Šabačka sinagoga sagrađena je 1894. godine.

Od jeseni 1940. zgrada je korišćena i kao škola za decu iz Transporta Kladovo-Šabac.

Po okupaciji Jugoslavije, unutrašnjost sinagoge je devastirana a rabin Nisim Adižes s porodicom, oteran u Jevrejski logor na Savi. U oktobru 1941. rabin je streljan u selu Zasavica a njegova supruga Simha i četiri kćeri: Amada, Margareta, Rahela i Rejna, tokom proleća 1942. godine, ugušene su u gasnom kamionu („dušegupki“) na Sajmištu.

Preko Hipotekarne banke, nemačka komanda je objekat 1943. godine prodala šabačkoj opštini, za potrebe Crvenog krsta.

Posle Drugog svetskog rata, zgrada je vraćena Savezu jevrejskih opština Jugoslavije. Pošto u Šapcu više nije bilo Jevreja, pa tako ni potrebe za verskim objektom, sada već bivša sinagoga prodata je privatnom licu.

Mlin Vukosavljevića

Po dolasku iz Kladova u Šabac, 22. septembra 1941. godine, jedan deo Jevreja-emigranata smešten je u mlin vinarskog trgovca Jakova Vukosavljevića.

Mlin je sagrađen 1930. ali zbog požara već sledeće godine prestao je s radom. U leto 1940. popravljen je i adaptiran za Jevreje, izbegle iz Srednje Evrope.

Vredni i sposobni, Jevreji su vrlo brzo težak izbeglički život učinili podnošljivim. Uredili su sobe, ogranizovali kuhinje, opremili stacionar za teže bolesnike, pokrenuli zubnu ordinaciju i apoteku.

Posle ulaska nemačke vojske u Šabac, Jevreji iz mlina prebačeni su u Magacin praške banke, gde je takođe boravila jedna velika grupa emigranata.

U julu 1941. Godine, svi Jevreji-emigranti oterani su u novoformirani Jevrejski logor na Savi.

U velikom požaru koji je izbio 1. septembra 2022. ovaj važan istorijski objekat je pretrpeo veliko oštećenje. Njegova dalja sudbina je neizvesna.

Magacin praške banke

U pripremi

Okružni zatvor

U pripremi

Kneževića kuća

Posle naredbe generala Bemea od 24. septembra 1941, da se svi šabački muškarci starosti od 14 do 70 godina okupe na nekoliko lokacija u gradu, nemačke patrole su započele pretres kuća. Ako su pronašli nekog sakrivenog, streljali su ga na licu mesta. Tako je ispred kuće Ace Kneževića, u Mačvanskoj ulici, ubijeno osamnaest muškaraca.

Nemački fotograf zabelažio je uklanjanje leševa, koje je obavljeno nekoliko dana kasnije.

Mali Zabran

U pripremi

Kamičak

U pripremi

Pastuvska stanica

“Pastuvska stanica” nalazila se na prostoru današnjeg Hipodroma, gde je posle rata bilo poljoprivredno dobro “Mačva”. Na tom mestu, u decembru 1944. godine, otkopane su dve masovne grobnice, iz kojih je izvađeno preko 400 leševa.

Svedok ekshumacije bio je Živko Beljić, agronom iz Šapca:

“Bio sam učenik niže Ratarske škole, kada je u decembru 1944. godine počelo otkopavanje raka kod Pastuvske stanice, u koje su sahranjeni seljaci, streljani 1941. od strane nemačke Kaznene ekspedicije. Kada su otvorene dve grobnice, otišao sam da vidim taj užas, jer se mesto nalazilo prekoputa moje škole. Bile su to ogromne rake, jedna naspram druge, sa po pet-šest redova napakovanih leševa. Unutra Mačvani u prepoznatljivoj nošnji – gunjevi sa gajtanima, šubare, pantalone rajterice i opanci. Imao sam samo petnaest godina i videvši to doživeo sam šok, koji me je dugo pratio. Posle dva dana ponovo sam otišao tamo, kada je veliki broj ubijenih već bio odvežen, gde sam video još gori užas. Streljani, koji su bili poređani u sredini, imali su potpuno očuvano odelo, a rodbina ih je prepoznavala po potamnelim licima. Leševi koji su se nalazili na dnu ili na vrhu rake, bili su u visokom stepenu raspadanja. Danima su meštani Mačve odvozili svoje srodnike. Oni koje niko nije preuzeo, ukopani su na groblju kod fabrike “Zorka”, zajedno sa streljanima na više stratišta u okolini Šapca.

Otkopavanje ovih grobnica trajalo je sedam dana, a za to vreme oko škole se širio užasan zadah smrti.”